Letersi

Gjon Buzuku eshte autori i pare i njohur deri me sot i letersise shqiptare. Veprat ne gjuhen shqipe gjate shekujve te pare te pushtimit osman jane te pakta. Me e vjetra prej tyre qe ka mberitur deri ne ditet tona, eshte Meshari i Gjon Buzukut (1555). Kush ishte autori, nga ishte, ku punoi, mbi c'baza arriti ta shkruante e ta botonte librin e vet, jane pyetje qe ende nuk kane gjetur nje pergjigjje te plote. ndonje gje te pakte qe dime per jeten e autorit, per veshtiresine qe hasi, per punen, qellimin dhe per kohen kur e shkroi ose e botoi vepren e vet e mesojme vetem nga pasthenia e librit. Gjon Buzuku ishte nje prift katolik, nje famulltar i thjeshte, qe, me sa duket, punoi ne Shqiperine e Veriut, jo larg vendit ku e botoi vepren e tij ndoshta ne treven e Ulqinit e te Tivarit. Sic na thote vete, vepren e filloi me 20 mars 1554
Dhe e mbaroi me 5 janar te 1555, koha qe punoi per shqiperimin, ose per botimin e saj nuk del e qarte.
Libri, ashtu sic eshte sot, ka 188 faqe, i mungojne 16 faqet e para, por edhe disa te tjera neper mes. Keshtu qe, duke mos pasur as kopertine, as faqen e pare, nuk dime as titullin e tij te vertete dhe as vendin e botimit etj. Eshte kjo nje fatkeqesi apo fatmiresi, s'mund ta themi dot. Ndoshta, po t'a kishte kopertinen ose edhe faqen e pare, libri mund te ishte zhdukur, sepse, me sa duket, ka qene ne listen e atyre librave qe kane qene ndaluar nga kisha katolike e Romes.
Keshtu qe jane zhdukur nga qarkullimi te gjitha kopjet e tij dhe mbeti vetem kjo qe eshte e gjymtuar. Kjo , ndoshta eshte arsyeja qe ajo sot gjendet vetem ne nje kopje, te fshehur e te harruar qe i ka shpetuar syrit te inkuizicionit.
Kopja qe gjendet, me sa duket ka qene perdorur shume. Vec fleteve te grisura, ne shume faqe anash ka shenime e emra prifterinjsh qe, me sa duket , e kane pasur neper duar.
Permbajtja e librit eshte fetare dhe kryesisht me pjese liturgjie, pjese qe lexohen e recitohen vetem prej klerikeve ne sherbesat kishtare. Perkthim i nje libri latinisht i shkruar me alfabetin latin. Per disa disa tinguj te shqipes, si: q, gj, th, dh, z, x, etj; qe nuk i ka gjuha latine, autori perdor pese shkronja qe kane perngjasim me disa shkronja te alfabetit cirilik. Gjuha e vepres eshte ajo e dialektit te Shqiperise Veriore e Perendimore. Kete alfabet do ta perdorin edhe autoret pas tij, me ndonje ndryshim te vogel.
Permbajtja e vepres deshmon per perdorimin e shqipes ne sherbesat fetare. Jemi ne kohen kur ne Evrope kishte shperthyer levizja per t'u shkeputur nga kisha katolike e Romes, levizja qe njihet me emrin protestantizem. Nje nga kerkesat kryesore te kesaj levizje ishte qe sherbesat kishtare te behen ne gjuhen amtare. Edhe Buzuku, me sa duket, ecen ne kete rruge, edhe pse kjo eshte ne kundershtim me urdherat e Vatikanit. Nga ato qe thote ne pasthenie, duket se Buzuku nuk hyri rastesisht ne kete rruge.
Ne rrethanat qe ishin krijuar ne Shqiperi nga pushtimi osman, kisha katolike e Romes ishte e detyruar te bente leshime per t'i vene fre islamizmit te popullsise shqiptare. Kete gje e kuptoi dhe e shfrytezoi Buzuku, i nisur jo vetem nga qellime fetare por edhe atdhetare.
I ndikuar nga idete e levizjes protestante, Buzuku iu vu punes qe besimtaret shqiptare shkrimin e shenjte ta merrnin drejtperdrejte ne gjuhen amtare. Nga ana tjeter, si atdhetar, ai desh te bente dicka per popullin e vet dhe eshte i vetedijshem se me punen e tij do t'i sherbente popullit te vet, jo vetem per te degjuar e kuptuar permbajtjen e disa ceremonive kishtare, por edhe se ajo perben pikenisjen e shkrimit te gjuhes shqipe drejtuar masave shqiptare. Me vepren e tij ai mundohej te afirmonte individualitetin shqiptar. Vepra e Buzukut nuk ka vetem merite letrare, por eshte edhe nje hap i guximshem kulturor, qe ben pjese ne luften e popullit shqiptar per clirim e perparim. Keto probleme e kane munduar per nje kohe te gjate autorin, prandaj ai shkruan ne pasthenie.   U Doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut , tue u kujtuom shume here se gjuha jone nuke kish gjo te te ndigluom (qe te jete degjuar) nse shkruomit shenjte, nse dashunit nse botese, sane, desha me u dedigune persa mujta me ditune, me zbritune (me ndricue) pak mendete e atyne qe ndiglojine. Te ndricojme mendjet e njerezve, pra ky ka qene edhe njeri nga qellimet per te cilin e shqiperoi dhe botoi Buzuku vepren e tij. Madje Buzuku ecen edhe me perpara. Ne Mesharin e tij gjendet dhe kjo lutje qe nuk gjendet ne asnje meshar te botes: Gjithe popullsine e krishtene, nder Arbanit ata n'mortajet largo, ty te lusme. O Zot. Te Arberia, pra aty i rreh zemra Buzukut. Nga te gjitha keto del qarte se me vepren e Buzukut kemi nje vazhdimesi te kultures shqipetare dhe ne kushtet e veshtira te pushtimit osman, kulture qe te humanistet u perfaqesua me vepra kryesisht ne gjuhen latine, qe ishte gjuha e kultures se kohes dhe qe u pasurua me vone me veprat e Budit, Bardhit, Bogdanit et , ne gjuhen shqipe.
Qe nga botimi deri me 1740, gati dy shekuj Meshari ishte nje veper e humbur, nje veper e panjohur. Me 1740, ate e zbuloi ne Bibloteken e Propaganda Fides afer Romes autori gjakovar Gjon Kazazi. Ky zbulim beri buje te madhe, sepse eshte libri i pare ne gjuhen shqipe. Pas kesaj ceshtja mbeti perseri ne heshtje edhe per me teper se nje shekull deri me 190 , kur e rizbuloi arbereshi Pal Skiroi po jo me ne Bibloteken Propagada Fides, por ne Bibloteken e Vatikanit, ne Rome, ku gjendet edhe sot. Me 1932 libri u fotokopjua ne tri kopje, njera nga te cilat gjendet ne Bibloteken tone Kombetare. Me 1968 gjuhetari yne i shquar Eqerem Cabej, beri nje botim shkencor te vepres se Buzukut, duke e shoqeruar me nje studim me te gjere per gjuhen dhe meritat e autorit.
Gjuha e pasur e librit dhe drejteshkrimi pergjithesisht i ngulitur deshmojne se kjo veper duhet te jete mbeshtetur ne nje tradite te meparshme te shkrimit te shqipes kishetare, tradite qe rrebeshet e koherave te veshtira qe kaloi vendi yne, me sa duket e kane marre me vehte. Por edhe libri i Buzukut krijoji padyshim nje tradite per autore qe erdhen pas tij. Te shkruaje ne shqip nje liber fetar ne nje kohe kur kjo gjuhe nuk ishte levruar si gjuhe kulture, nuk ishte e lehte. Buzuku ia doli mbane vec te tjerash edhe pse shfrytezoi pasurine e gjuhes pupullore si dhe mjaft fjale te lashta, qe ndoshta, i perkisnin tradites se shkrimit te shqipes para tij.
Gjuha e vepres ka ne baze te folmen e Shqiperise Verilindore, por te bie ne sy perpjekja per ta ngritur ate mbi dialektin nga eshte nisur. Ne vepren e Buzukut gjejme ndonjehere edhe pjese te nje proze tregimtare, te nje proze me vlera letrare, qe dallohet per mjeshterine e perdorimit te fjales, dhe sigurine e ndertimeve gjuhesore pak a shume te qendrueshme. Meshari i Buzukut ka rendesi shume te madhe per historine gjuhes se shkruar shqipe. Duke krahasuar gjuhen e Buzukut me shqipen e sotme, verehen zhvillime te ndryshme qe ka pasur gjuha jone qe nga shekulli XVI e deri me sot, gati per pese shekuj.

     POEMA E MJERIMIT

Kafshatë që s'kapërdihet asht, or vlla, mjerimi, 

kafshatë që të mbetë në fyt edhe të ze trishtimi 

kur shefftyra të zbeta edhe sy tëjeshilta

 që të shikojnë si hije dhe shtrijnë duert e mpita 

edhe ashtu të shtrime mbrapa teje mbesin 

të tanëjetën e vet derisa të vdesin. 

E mbi ta n'ajri, si në qesendi, 

therin qiellën kryqat e minaret e ngurta, 

profetënt dhe shejtënt në fushqeta të shumngjyrta shkëlqejnë. 

E mjerimi mirfilli ndien tradhti.

Mjerimi ka vulën e vet të shëmtueme; 

asht e neveritshme, e keqe, e turpshme; 

balli që e ka, syt që e shprehin, 

buzët që më kot mundohen ta mshefin - 

janë fëmitë e padijes e flitë e përbuzjes, 

të mbetunat e flliqta rreth e përqark tryezës 

mbi të cilën hangri darkën një qen e pamshirshëm 

me bark shekulluer, gjithmon i pangishëm. 

Mjerimi s'ka fat. Por ka vetëm zhele, 

zhele fund e maje, flamujt e një shprese 

të shkymë dhe të coptuem me të dalun bese.

Mjerimi tërbohet në dashuni epshore. 

Nëpër skaje t'errta, bashkë me qej, mij, mica, 

mbi pecat e mykta, të qelbta, të ndyta, të lagta 

lakuriqen mishnat, si zhangë; të verdhë e pisa; 

kapërthehen ndjenjat me fuqi shtazore, 

kafshojnë, përpijnë, thithen, puthen buzët e ndragta 

edhe shuhet uja, dhe fashitet etja 

n'epshin kapërthyes, kur mbytet vetvetja. 

Dhe aty zajnë fillin të marrët, shërbtorët dhe lypsat 

që nesër do linden me na i mbushë rrugat.

Mjerimi në dritzën e synit te kërthini 

dridhet posi flaka e mekun qirini 

nën tavan të tymuem dhe plot merimanga, 

ku hije njerzish dridhen ndër mure plot danga, 

ku foshnja e smueme qan si shpirt' i keq 

tu' ndukë gjitë e shterruna të së zezës amë, 

e kjo prap shtazanë, mallkon zot e dreq, 

mallkon frytn e vet, mallkon barrn e randë. 

 Foshnj' e saj nuk qesh, por vetëm lëngon, 

e ama s'e don, por vetëm mallkon. 

Vall sa i trishtueshëm asht djepi i skamit 

ku foshnjën përkundin lott edhe të fshamit!

Mjerimi rrit fënnin në hijen e shtëpive 

të nalta, ku nuk mrrin zani i lypsis, 

ku nuk mund t'u prishet qetsia zotnive 

kur bashkë me zoja flejnë në shtretënt e lumnis. 

Mjerimi pjek fëmin para se të burrnohet; 

don ta msojë t'i iki grushtit q'i kërcnohet, 

atij grusht që në gjumë e shtërngon për fytit 

kur fillojnë kllapitë e etheve prej unit 

dhe fetyrën e fëmis e mblon hij' e vdekjes, 

një stoli e kobshme në vend të buzqeshjes. 

Një fryt kurse piqet dihet se ku shkon 

qashtu edhe fëmia në bark të dheut mbaron.

Mjerimi punon, punon dit e natë 

tu' i vlue djersa në gjoks edhe në ballë, 

tue u zhigatun deri në gjujë në baltë 

e prap zorrët nga uja i bahen palë-palë. 

Shpërblim qesharak! Për qindenjë afsh 

në ditë - vetëm: lekë tre-katër dhe "marsh!".

Mjerimi kaiher' i ka faqet e lustrueme, 

buzët e pezmatueme, mollzat e ngjyrueme, 

trupin pënnendore e një tregtis së ndytë, 

që asht i gjikuem të bijë në shtrat të vet i dytë; 

dhe për at shërbim ka për të marrë do franga 

ndër çarçafë, ndër fëtyra dhe në ndërgjegje danga.

Mjerimi gjithashtu len dhe në trashigim 

-jo veç nëpër banka dhe në gja të patundshme, 

por eshtnat e shtrembta e në gjoks ndoj dhimbë, 

mund që të len kujtim ditën e dikurshme 

kur pullaz' i shtëpis u shemb edhe ra 

nga kalbsin' e kohës, nga pesha e qiellit, 

kur mbi gjithçka u ndi një i tmerrshmi za 

plot mallkim dhe lutje si nga fund i ferrit, 

ish zan' i njeriut që vdiste nën tra. 

Kështu nën kambë të randë të zotit t'egërsuem - 

thotë prifti - vdes ai që çon jetë të dhunuem. 

Dhe me këto kujtime, ksi lloj fatkeqësinash 

mbushet got' e helmit në trashigim brezninash.

Mjerimi ka motër ngushulluese gotën. 

Në pijetore të qelbta, pranë tryezës plot zdrale 

të neveritshme, shpirti me etje derdh gotën 

në fyt për me harrue nandhetenand' halle. 

E gota e turbull, gota satanike 

tu' e ledhatue e pickon si gjarpni - 

dhe kur bie njeriu, si gruni nga drapni,

nën tryezë qan-qeshet në formë tragjikomike. 

Të gjitha hallet skami në gotë i mbyt 

kur njëqind i derdh një nga një në fyt.

Mjerimi ndez dëshirat si hyjet errsina 

dhe bajnë tym si hejt q'i ban shkrum shkreptima.

Mjerimi s'ka gëzim, por ka vetëm dhimba, 

 dhimba paduruese që të bajnë të çmendesh, 

që t'apin litarin të shkojsh fill' e të varesh 

ose bahe fli e mjerë e paragrafesh.

Mjerimi s'don mshirë. Por don vetëm të drejt! 

Mshirë? Bijë bastardhe e etënve dinakë, 

të cilt në mnyrë pompoze posi farisejt 

i bijnë lodërtinës me ndjejt dhelparak 

tu' ia lëshue lypsiti një grosh të holl' në shplakë.

Mjerimi asht një njollë e pashlyeme 

në ballë të njerzimit që kalon nëpër shekuj. 

Dhe kët njollë kurr nuk asht e mundshme 

ta shlyejnë paçavrat që zunë myk ndër tempuj.

 
 BALADË QYTETSE
Mbramë 
qiella dhe hyjt e vramë 
një ngjarje të trishtueme panë: 
Hije... jo! - por një grue 
me ftyrë të zbetë edhe me sy 
të zez si jeta e saj, 
me buzën të vyshkuna në vaj, 
me plagë në gjoks e stolisun 
me veshje dhe me shpirt të grisun, 
me hije grueje, 
një kens këso bote, 
një fantom uje 
vallzonte valle në rrugë të madhe. 
Dy hapa para, dy hapa mbrapa 
me kambë të zbathun, 
me zemër të plasun. 
Dy hapa djathtas, dy hapa majtas, 
me flokë të thime, 
me ndjesi të ngrime. 
(Dikur, 
kur gjit' e saj me kreni 
shpërtheheshin n'aromë, 
kur ish e njomë - 
atëherë e dashunojshin shum zotni. 
E sot?) 
Jeta e saj asht kjo vall' e çmendun 
në rrugat e qytetit tonë, 
një jetën e fikun, një jetë e shterun, 
shpin i molisun, zemër e therun, 
një za vorri, një jehonë 
që vallzon natën vonë 
nëpër rrugat e qytetit onë.
 
 RECITAL' MALSORIT


0, si nuk kam një grusht të fortë
t'i bij mu në zemër malit që s'bëzanë,
ta dij dhe ai se ç'domethanë i dobët -
n'agoni të përdihet si vigan i vramë.

Unë - lugat si hij' e trazueme,
trashigimtar i vuejtjes dhe i durimit,
endem mbi bark të malit me ujën e zgjueme
dhe me klithma të pakënaqura t'instinktit.

Mali hesht. Edhe pse përditë
mbi lëkurë të tij, në lojë varrimtare,
kërkoj me gjetë një kafshatë ma të mirë...
Por më rren shaka, shpresa gënjeshtare.

Mali hesht - dhe në heshtje qesh.
E unë vuej - dhe në vuejtje vdes.
Po unë, kur? heu! kur kam për t'u qesh?
Apo ndoshta duhet ma parë të vdes?

0, si nuk kam një grusht të fuqishëm!
Malit, që hesht, mu në zemër me ia njesh!
Ta shof si dridhet nga grusht' i paligjshëm...
E unë të kënaqem, të kënaqem tu' u qesh.